Gedeelde smart

Interview met etnologe Martine de Bruin
door: Jipsa de Groot

Hoe typisch Nederlands is de smartlap*? En hoe origineel zijn de nummers van de Nederlandse levensliedvertolkers? Etnologe Martine de Bruin doet voor het Meertens Instituut onderzoek naar het Nederlandse levenslied en beantwoordt graag onze vragen. We zoeken haar op in haar kantoor aan de Joan Muyskensweg in Amsterdam. Een saai bunkerachtig gebouw, ingeklemd tussen de Amstel en de ringweg A10. Gelukkig blijkt De Bruin minder saai te zijn. Direct na onze eerste vraag steekt ze enthousiast van wal.

Hoe is de smartlap eigenlijk ontstaan?
“De term ‘levenslied’ stamt uit 1902, en is een vertaling van het Franse ‘chanson’. De liedjes gingen over het leven van de mensen op straat. Vaak gingen ze over het ‘Leven’ met een hoofdletter. Hoerenlopers en prostituees speelden de hoofdrol, als lijdend voorwerp of als vertellend personage."

Goede meezing-melodie
"Het levenslied uit die tijd verschilde van de huidige smartlap door de opvoedende en maatschappijkritische teksten. Net als het Franse chanson was het levenslied bedoeld als protest tegen de gegoede burgerij. Dit werd vaak niet begrepen door de luisteraars en de nummers hadden zo enorm succes als romantische liedjes. In de twee decennia na 1902 werden de teksten sentimenteler en laagdrempeliger, en ontstond ‘de snik’ in de stem zoals we die nu kennen. Daarbij kwam meer nadruk op de muziek te liggen. Die moest een goede meezing-melodie hebben.”

De smartlap is gebaseerd op het Franse chanson. Is er ook een relatie met oudere muziek uit Nederland?
“Naast teksten en melodieën van Franse chansons hergebruikten de levensliedzangers ook Nederlandse ‘volksliedjes’ uit de achttiende en negentiende eeuw. Deze liedjes waren bedoeld om het volk op te voeden, bijvoorbeeld door de Maatschappij tot Nut van ‘t Algemeen.”

Kun je voorbeelden noemen van covers in dit genre?
“Veel volkszangers zijn hun carrière begonnen met het zingen van bekende nummers van anderen. Hier zitten ook liedjes uit het begin van de twintigste eeuw bij. Zo zijn de tekst en melodie van het nummer Witte rozen van Andre Hazes ontleend aan een liedje uit de jaren 1920. Via bedelblaadjes, liedblaadjes die door armelui op straat werden verkocht, is het nummer destijds op straat beland en uiteindelijk door Hazes opgepikt.”

Goedkope liedboekjes
“Zanger, producer en songwriter Johnny Hoes gebruikte soms oude teksten, en componeerde daar dan eigen melodieën onder. Voor de Zangeres Zonder Naam schreef hij in 1971 bijvoorbeeld de hitsong Het soldaatje (de vier raadsels). De oudste optekening van deze tekst dateert uit de negentiende eeuw, maar hij zou zeker nog ouder kunnen zijn. Veel van de populairste liedjes werden namelijk niet genoteerd, vermoedelijk omdat ze zo algemeen bekend waren. Als ze al werden opgeschreven, was dit in goedkope liedboekjes. Deze werden later meestal niet bewaard. Hoe oud sommige moderne hits werkelijk zijn is helaas lastig te achterhalen.”

* In dit artikel worden smartlap en levenslied door elkaar gebruikt. Bekijk hoe het onderscheid tussen smartlap en levenslied bijvoorbeeld wordt uitgelegd.

Ga terug naar de Homepage